DOSTOYEVSKY ĐÃ TƯỞNG TƯỢNG RA NƯỚC NGA VÀ PETERBURG

                                                                                         TRẦN HẬU giới thiệu và dịch

Đầu những năm 1970 của thế kỷ trước, ở Liên Xô cũ nhiều người rất ít liên quan tới đông phương học thường đến nghe giáo sư triết học, nhà văn Nga Aleksandr Moissevich Pyachigorsky giảng về đạo Phật, - họ đến chỉ cốt để thưởng thức cái dòng suy nghĩ thông minh và phóng túng. Những bài nói chuyện của Pyachigorsky là triết học  trong nghĩa cao siêu, khởi thuỷ của từ này. Không phải là những lập luận khô khan, mà là một câu chuyện hấp dẫn liên quan tới mỗi con người. Đọc sách của Pyachigorsky là một chuyện, nghe ông nói trực tiếp lại là chuyện khác. Có thể đàm đạo một cách lí thú với ông về bất cứ đề tài nào, nghe ông nói đến vô cùng tận. Sau đây chúng tôi xin trân trọng giới thiệu cuộc trò chuyện của ông với phóng viên báo "Knizhnoye obozrenye" về vấn đề lịch sử tiểu thuyết.





Pyachigorsky: Những nhà văn có nội dung tư tưởng độc đáo riêng đã, đang và sẽ rất ít. Thiếu "Odyssey" không thể có thế giới quan của chúng ta. Một người bạn  của tôi, Vladimir Toporov, nói rằng chúng ta không nhận ra là mình đang phát âm những câu nói nguyên vẹn hoàn toàn giống như những người Ấn - Âu đầu tiên sống trên lãnh thổ Thổ Nhĩ Kỳ hiện nay. Tại sao chúng ta không nhận ra? Tại vì chúng ta không biết. Còn tại sao chúng ta không biết? Tại vì chúng ta không muốn. Điều này thật thú vị.

@ Như vậy, cuốn tiểu thuyết vĩ đại đầu tiên là "Odyssey" của Homer, tiếp đến là ai, thưa ông?
Pyachigorsky: Một thời gian dài không có ai hết, và sau đó bỗng nhiên hầu như cùng lúc xuất hiện hai nhà văn:  Shakespeare và Cervantes. Ta hãy lấy ví dụ Cervantes - một con người có trình độ học vấn và văn hóa cao hiếm thấy. Nếu như có ai đó hỏi Cervantes liệu ông có biết ông bắt nguồn từ Homer hay không, có thể ông sẽ không hiểu thực chất vấn đề là gì. Ông có thể nói: "Trời ơi, ngài Constantin! Làm sao có thể thiếu Homer được". Ông là con đẻ của chủ nghĩa nhân đạo, ông là một người có trình độ văn hoá tuyệt đối, ông am hiểu sâu sắc nền văn học cổ điển. Vì vậy, ông viết cuốn tiểu thuyết phổ quát thứ hai trong lịch sử châu Âu sau "Odyssey" - "Don Quichotte".

@ Thế còn "Gargantua và Pantagruel" của Francois Rabelais?
Pyachigorsky: Rabelaise cũng biết tất cả, tất tần tật, hơn nữa lại biết thuộc lòng. Nhưng dù sao tôi cũng muốn đơn cử một cuốn tiểu thuyết phổ quát cổ điển của châu Âu, cuốn mà cho đến tận ngày hôm nay chúng ta vẫn sống trong đó. Nghĩa là đồng thời với Cervantes, đã xuất hiện một con người khác. Con người không biết gì. Con người ít học, nhưng có một khả năng nhận thức lớn hơn Cervantes khoảng một ngàn lần. Khả năng nhận thức đã làm cho các nhà tâm lí học hiện đại hết sức kinh ngạc. Tất cả những gì Cervantes biết thuộc lòng nhờ có một nền học vấn ưu việt, Shakespeare chộp được rất nhanh, như người ta nói là từ không khí, nhập vào mình và ngay lập tức sắp xếp lại theo cách riêng của ông. Chính  Shakespeare là một người điên! Nếu không ai ngăn cản, ông có thể nói hàng giờ, hàng chục giờ liền không nghỉ. Hiện nay hình như người ta chứng minh rằng ông không tự tay viết một vở kịch nào. Không viết - không có nghĩa là không sáng tác. Ông nghĩ ra chúng, còn những người khác chép hộ ông. Ông chỉ toàn nói miệng! Vốn từ vựng của ông nhiều gấp 14 lần của tất cả những người Anh có học vấn thời đó. Chúng ta biết đến những người như vậy cả trong lịch sử văn hoá Nga. Ở đây thể hiện vai trò của một nhân tố khác của nền văn hoá châu Âu. Thiên tài! Vì sao ông biết hết tất cả? Vâng, không vì sao cả. Vì rằng ông là một thiên tài! Shakespeare thề rằng ông chỉ học hết lớp bốn tiểu học. Còn sau lưng Cervantes là Salamanka - trường đại học lớn nhất thời đó ở châu Âu. Kia là trường đại học, còn đây là thiên tài kiệt xuất. Chúng ta nói thế này, Cervantes biết Homer, Shakespeare nhanh chóng nghĩ ra Homer.

@ Nghĩa là thiên tài Homer sống trong gen di truyền?
Pyachigorsky: Không, nó truyền thẳng từ thiên tài sang thiên tài. Như vậy, sau "Odyssey","Don Quichotte", cuốn tiểu thuyết thứ ba của châu Âu là "Hamlet". Mặc dù về hình thức đó không phải là tiểu thuyết, mà là vở kịch. Nhưng vấn đề không phải ở hình thức, mà ở chỗ trong vở kịch này Shakespeare thốt lên những điều như chính Homer. Bây giờ bạn hỏi điều gì tiếp theo. Tiếp theo bắt đầu những khó khăn thực sự. Bởi vì trong nền văn hoá cổ đại, ở đây tôi chỉ nói tới văn xuôi và kịch, chứ không phải thơ ca, không có một thiên tài nào tầm cỡ tương đương Shakespeare. Cũng như trong văn học Tây Ban Nha chưa ra đời một người nào tương đương Cervantes. Và sau đó bỗng nhiên tiểu thuyết phát triển mạnh. Vậy ai là người thứ tư? "Odyssey", "Hamlet", "Don Quichotte". Anh có thể nêu tên nhà tiểu thuyết vĩ đại thứ tư không?

@ Có lẽ Goethe hay Pushkin. Nếu ta lấy tính phổ quát làm tiêu chí, thì có lẽ là "Faust".
Pyachigorsky: Không ổn. Có một sự lặp lại cổ điển. Và ở đây tôi bắt đầu do dự và trăn trở. Cuốn tiểu thuyết phổ quát thứ tư là cuốn nào? Đôi khi tôi nghĩ, phải chăng đó là "Đầu xanh tuổi trẻ"?

@ Thế tại sao lại là "Đầu xanh tuổi trẻ"? Tại sao không phải là "Anh em nhà Karamazov" hay "Chàng ngốc"?
Pyachigorsky: Thôi được. Liệu có phải "Chàng ngốc" không nhỉ? Vâng, có thể lắm. Như vậy, cuốn tiểu thuyết thứ tư chúng ta đã tìm thấy, đó là "Chàng ngốc" của Dostoyevsky. Nó được viết trên một cơ sở hoàn toàn cổ đại, có tất cả những đặc điểm bi kịch cổ đại.

@ Nghĩa là trong cuộc tranh luận vĩnh cửu Tolstoy hay Dostoyevsky ông chọn Dostoyevsky?
Pyachigorsky: Nói chung thì tất nhiên là Dostoyevsky. Nếu như xét theo cái thang bậc điên của Shakespeare. Anh hãy hiểu rằng  Shakespeare có thể không đọc Tolstoy. Còn về Dostoyevsky thì có thể bạn bè sẽ kể lại cho ông ta nghe. Đó là cái vĩ đại của nền văn hoá truyền miệng. Nhưng thiếu nó thì không có một nền văn hoá châu Âu đích thực. Bây giờ là tiểu thuyết thứ năm. Tất nhiên, đó là "Ulysses" của Joyce. Lại là cơ sở cổ đại trực tiếp. Xin hãy lưu ý, trong ba ngàn năm chỉ có mỗi năm cuốn tiểu thuyết.

@ Năm cuốn tiểu thuyết, không có cuốn thứ sáu. Tiểu thuyết đã chết?
Pyachigorsky: Nó không chết, nó đánh mất tính phổ quát của mình. Nó không thể chịu nổi áp lực của sự vụn vặt. Ví dụ, Dostoyevsky không thể chấp nhận sự vụn vặt.

@ Vậy ai đã giết chết tiểu thuyết?
Pyachigorsky: Tôi có thể nói rằng có ba người. Joyce, Proust và Kafka. Hệ thống thẩm mĩ mà Joyce xây dựng nên đã hoàn toàn bị  Kafka phủ nhận. Cho đến nay tôi vẫn không biết Kafka có kịp đọc Joyce không. Nhưng ai là người họ biết nhiều nhất? Dostoyevsky. Xin hãy đọc ghi chép của Proust: "Hôm qua không có thời gian. Lại Dostoyevsky".

@ Còn một người nữa rất yêu mến Dostoyevsky và có ảnh hưởng vô cùng to lớn đến toàn bộ nền văn hoá châu Âu. Đó là Nietzsche.
Pyachigorsky: Nietzsche không viết tiểu thuyết, bản thân ông là nhân vật của một cuốn tiểu thuyết chưa viết. Cần bổ sung thêm vào danh sách ba nhà văn mà tôi đã nói một người nữa, mặc dù khác với Proust hay Kafka, ông ta không phải là người điên. Đó là Tolstoy. Ông là một con người hoàn toàn bình thường, ông đã tạo ra những phạm vi logic của mình và triết học của mình về lịch sử, cái mà cả Proust lẫn Kafka đều không làm. Đơn giản là vì họ không có thời gian. Còn có hai nhà tiểu thuyết vĩ đại nữa không viết tiểu thuyết phổ quát. Joyce có thể sẽ nói: "Họ có quá nhiều tư liệu". Đó là Tolstoy và thần tượng của Dostoyevsky là Dickens. Dostoyevsky nói rằng trên thế giới có hai nhà tiểu thuyết vĩ đại - ông và Dickens. Và sự vĩ đại của họ là ở chỗ trên thực tế họ đã tưởng tượng ra tất cả. Họ không viết một từ nào là sự thật. Ở Tolstoy xuất hiện sự thật, còn Dostoyevsky đã tưởng tượng ra cả nước Nga lẫn Peterburg. Đừng tin điều nhảm nhí rằng dường như Dostoyevsky đã mô tả nước Nga đương thời của ông.

@ Nghĩa là từ thời Dostoyevsky không có gì vĩ đại được viết ra?
Pyachigorsky: Tất cả những cuốn tiểu thuyết vĩ đại còn lại không mang ý nghĩa phổ quát mà là bản địa. Nếu như nói về nước Nga thì sau Dostoyevsky và trên cơ sở Dostoyevsky đã từng có có dự định sáng tác một cuốn tiểu thuyết vĩ đại - "Peterburg" của Andrey Belyi. Nhưng dự định này đã không thành. Ở Nga còn có một người nữa, nhưng không ai nhận ra. Đó là Platonov. Boris Pasternak mơ ước "Bác sĩ Zhivago" trở thành một cuốn tiểu thuyết như vậy. Nhưng lại thất bại. Đó là một cuốn sách hay, nhưng dù sao vẫn mang ý nghĩa bản địa.

@ Điều mà người ta nói về "Nghệ nhân và Margarita" lúc bấy giờ...
Pyachigorsky: Vâng, cũng là một cuốn tiểu thuyết hoàn mang ý nghĩa bản địa, ở mức độ lớn hơn nhiều so với "Bác sĩ Zhivago", còn với Platonov thì hoàn toàn không thể so sánh nổi vì Platonov trong "Hố móng" đã chạm tới những vấn đề khởi thuỷ nào đấy. Còn có cả những dự định khác. Tất cả những thất bại của tiểu thuyết hiện diện trong nền văn học Anh - Mỹ tài năng. Trong văn học Nga sau Platonov thậm chí không còn những dự định nào nữa. Trong văn học Mỹ Hemingway là một toan tính khá dè dặt. Thậm chí một lần  ông ít  nhiều đã thành công trong "Fiest". Nhưng lại một câu chuyện cũ. Nhân vật là những kẻ nghiện rượu, chỉ uống rượu và không làm gì hết. Những con người uống rượu suốt 24 tiếng đồng hồ thì còn làm được gì? Họ đã nốc cạn cuộc đời mình trước khi bước vào trang thứ nhất... Và không làm nên tích sự gì.

@ Sự vĩ đại của một cuốn tiểu thuyết được xác định như thế nào?
Pyachigorsky: Cách đây hai hay ba mươi năm gì đó một tờ báo Anh đã tiến hành một cuộc điều tra về những nhà văn được dịch và về mức độ nổi tiếng của những cuốn sách dịch. Kết quả thu được thật đáng kinh ngạc. Hoá ra, Sindhi là ngôn ngữ cổ xưa nhất của cư dân tỉnh Sind của Pakistan, nơi hiện nay vẫn còn giữ nguyên những tập tục không phải nửa phong kiến, mà là phong kiến. Nghĩa là khó tìm thấy một nơi nào hẻo lánh hơn trên lục địa Âu - Á. Nhưng ở Sind có một nền văn học bằng tiếng Sindhi. Và khi đọc kết qủa điều tra này, tôi reo lên vì kinh ngạc. Ông tổng biên tập một tờ báo chính ở Sind nói: bạn biết không, mặc dù chúng tôi là một tỉnh xa xôi hẻo lánh, nhưng chúng tôi quan tâm tới nền văn học thế giới. Và những cuốn sách nào được đọc nhiều nhất ở đấy? Thứ nhất là Shakespeare với "Hamlet". Thứ hai là Dostoyevsky với "Chàng ngốc". Nó được dịch từ tiếng Anh sang tiếng Sindhi. Sách được xuất bản với tira 40.000 cuốn và không còn một cuốn nào trong hiệu sách. Liệu Fedor Dostoyevsky có tin nổi điều đó không? Tất cả người dân Sindhi đều nói: Dostoyevsky lấy bá tước Mohammed Al Jafar của họ làm nguyên mẫu cho nhân vật của mình. Có thú vị không? Về Hamlet người Sindhi cũng nói như vậy, rằng Shakespeare viết câu chuyện về họ. Đó chính là cuốn tiểu thuyết phổ quát điển hình, cho dù dưới hình thức một vở kịch.

Nguồn: Lethieunhon.com