GS.TSKH.NGND PHƯƠNG LỰU - NGƯỜI THẦY ĐẶC BIỆT

NGUỒN: Vanvn- Cập nhật ngày: 20 Tháng mười một, 2024 lúc 13:56

Có thể gọi thầy là “đặc biệt” ở hai lẽ: Đã gần 35 năm nay kể từ khi thầy bảo vệ thành công luận văn tiến sĩ khoa học (TSKH) về văn học Việt Nam trung đại, không thấy còn ai bảo vệ được học vị này ở trong nước nữa; năm 2011, thầy được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học và văn học nghệ thuật, thầy đã giành trọn số tiền giải thưởng cho Quỹ Chất độc da cam. Thầy là GS.TSKH Phương Lựu, năm nay 88 tuổi, nguyên giảng viên trường Đại học Sư phạm Hà Nội.

GS.TSKH Phương Lựu

Năm 1954 tròn 18 tuổi, Bùi Văn Ba (tên thật của thầy Phương Lựu) được Đảng bộ Liên khu V chọn trong số những học sinh gửi ra Việt Bắc để sang Trung Quốc học. Anh giỏi toán, ghét môn văn, sang nước bạn, tổ chức lại phân học văn. Buồn quá. Buổi đầu anh không khỏi miễn cưỡng, sau thích dần, ngấu nghiến hết từ Tây Sương ký đến Tam Quốc diễn nghĩa, Những người khốn khổ, Jean Christophe…Hóa ra văn cũng hấp dẫn chả kém toán! Và năm 1960 Bùi Văn Ba tốt nghiệp xuất sắc Đại học Sư phạm Bắc Kinh, về nước anh được phân công giảng dạy văn học Trung Quốc ở Đại học Sư phạm Hà Nội, nhiều năm làm chủ nhiệm bộ môn lí luận văn học.

Thân mẫu của Bùi Văn Ba thời trẻ xinh đẹp đảm đang, chồng mất sớm, bao người đến cầu hôn bà vẫn ở vậy nuôi dạy hai con trai. Bà còn tham gia hoạt động cách mạng. Năm 1965, một hôm như thường lệ buổi sáng Bùi Văn Ba chạy quanh Bờ Hồ một vòng, về nhà bỗng nôn thốc tháo, phải xoa dầu đánh gió, đắp chăn nằm mất cả buổi. Mấy tháng sau, hôm đó vừa thức giấc đã thấy một phong thư nhét qua cửa không có dấu bưu điện, chắc là theo một đường dây bí mật từ miền Nam gửi ra, báo tin má anh đã hy sinh vào sáng ngày 1-8-1965, đúng vào cái hôm anh bị cảm lạnh bất thường ấy. Phải chăng hồn thiêng thoát xác của má bay ra báo tin dữ cho con trai biết?

Thương má, căm thù giặc dạo ấy anh đã xung phong vào miền Nam chiến đấu nhưng không được chấp thuận, vì gia đình đã có anh trai liệt sĩ chống Pháp. Không được đi B thì đánh giặc “gián tiếp”. Anh là trung đội trưởng tự vệ của trường Đại học Sư phạm đóng ở Cầu Giấy, ngày 12-7-1972 khẩu 12,7 ly trực chiến của trung đội anh đã góp phần vào chiến công chung, bắn rơi một máy bay F105 của Mỹ khi chúng xâm phạm bầu trời thủ đô. Từ sau ngày má mất(bà đã được truy phong Mẹ  Việt Nam anh hùng), Bùi Văn Ba trong các bài đăng báo hay sách nghiên cứu lấy bút danh Phương Lựu: Lựu là tên má ruột;  Phương là tên má vợ, ghép chung lại theo nghĩa Hán tự là một bông hoa lựu đỏ thắm thơm tho. Bút danh lâu nay đã trở nên quen thuộc với giới nghiên cứu văn học, cũng đã hiện diện trong cuốn Đại từ điển Văn học nước ngoài thế kỷ XX của Trung Quốc, do NXB Dịch Lâm, Nam Kinh in năm 1999.

Tự học là đặc điểm nổi trội của GS. Phương Lựu. Năm 1987, ông đã bảo vệ luận văn tiến sĩ(TS) bằng con đường tự học; tiếp đến 1991, cũng bằng con đường tự học, ông trở thành TSKH. Như đánh giá của Hội đồng chấm luận án Nhà nước đề tài: Góp phần xác lập hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam: “Lần đầu tiên trong lịch sử nghiên cứu văn học đã xác lập được hệ thống quan niệm văn học trung đại nước nhà, với nội dung phong phú, kết cấu chặt chẽ, chứa đựng nhiều kết luận mới mẻ…”. Một đồng nghiệp đàn em của GS.Phương Lựu là PGS. TS. La Khắc Hòa đã viết: “Ở Việt Nam số học giả viết khỏe, viết nhiều như Phương Lựu có thể tính đếm trên đầu ngón tay… Ông từng làm chủ biên và tham gia biên soạn trên dưới 30 cuốn sách, trong đó có nhiều bộ giáo trình thuộc đủ loại. Năm 2005, Phương Lựu Tuyển tập ra mắt bạn đọc, 3 quyển tổng cộng 1747 trang in khổ lớn. Người Trung Hoa có thói quen đếm số chữ để ghi nhận công lao của một nhà hoạt động văn hóa, bắt chước họ tôi thử đếm và làm tròn số thì thấy chỉ riêng bộ sách này, nhà nghiên cứu này đã viết 70 vạn chữ(chính xác 674.784 chữ). Đó là kết quả lao động liên tục, bền bỉ không biết mệt mỏi trải dài hơn 40 năm của một nhà giáo mà hình như lúc nào cũng ham mê đọc sách và xem viết lách là sinh thú lớn nhất ở đời.”

Một đồng nghiệp từng về Khoa Văn ngay từ buổi đầu với GS.Phương Lựu là GS.Nguyễn Hải Hà đã có tổng kết cô đọng: “Có thể nói GS.TSKH, Nhà giáo nhân dân Bùi Văn Ba hội đủ 5 yếu tố tạo nên sự thành đạt của mỗi con người: Tài, Đức, Sức, Khéo, May. Sức là sức khỏe; Khéo là khéo ứng xử; May là may mắn, gặp dịp”.

Tôi lần đầu gặp GS. Phương Lựu vào khoảng đầu năm 2010, trong một cuộc họp về trao giải Văn học sông Mê Kông lần thứ ba ông lúc đó là chủ tịch Hội đồng lí luận phê bình của Hội Nhà văn VN. Rồi tôi hay đến nhà ông ở phố Nguyễn Khánh Toàn truyện trò và tìm đọc công trình lí luận văn học của ông. Do vậy tôi cũng phần nào cảm nhận được sự đánh giá kể trên của GS.Nguyễn Hải Hà. Trước hết về “Tài”. Trong khoa học xã hội& nhân văn việc định lượng vấn đề nghiên cứu khó hơn nhiều so với công trình thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên. Ông vốn có năng khiếu toán (Hồi ở Trường trung học Lê Khiết được thầy Hoàng Tụy dạy toán khen là Tiểu Pitago-Petit Pythagore), lớn lên tình cờ chuyển sang lĩnh vực mà ông cho là mình không có sở trường. Thực ra trong suốt cuộc đời lao động chuyên cần, nghiêm túc, do tự thân có tư duy logic của toán học, hay có thể gọi đó là trí thông minh trời cho, mà ông đã khái quát và định lượng được tương đối đầy đủ trong những vấn đề vốn “mênh mông bể Sở” của văn học. Như nhận xét của GS. Bùi Văn Nguyên, người phản biện luận án TSKH của ông: “…tác giả đã dựng lên được một hệ thống lớp lang về quan niệm văn chương cổ Việt Nam làm cho người đọc không khỏi ngạc nhiên, hóa ra ông cha ta cũng có cách lí luận riêng của mình, mà cũng gần như đầy đủ cả”.

Chủ tịch nước Trương Tấn Sang trao Giải thưởng Hồ Chí Minh cho GS.TSKH.NGND Phương Lựu

Đã gần 35 năm trôi qua kể từ thành công của GS. Phương Lựu đến nay chưa thấy có thêm luận văn TSKH nào khác về văn học được bảo vệ trong nước. Nhìn chung, chất lượng nghiên cứu của ông khá đều tay và trên bình diện rộng. Có thể kể tên những công trình như: Từ văn hóa so sánh đến thi học so sánh; Phương pháp luận nghiên cứu văn học; Vì một nền lí luận văn học dân tộc-hiện đại; Khơi dòng lí thuyết; Tinh hoa lí luận văn học cổ điển Trung Quốc; Mười trường phái lí luận phê bình đương đại phương Tây…

Ông đã được trao Giải thưởng Hồ Chí Minh cho cụm 3 công trình nghiên cứu văn học xuất sắc. Nên nhớ, hầu hết các công trình được Giải thưởng Hồ Chí Minh là của các tác giả sáng tác thơ, văn; công trình của GS.Phương Lựu rất hiếm hoi, nếu không muốn nói là duy nhất, thuộc lĩnh vực nghiên cứu khoa học trong văn học. Có những vấn đề cơ bản của lí luận văn học lâu nay vẫn bị nhầm lẫn, Phương Lựu đã thẳng thắn chỉ ra. Một thời kỳ khá dài văn nghệ nước ta trong đường lối, nghiên cứu, phê bình, sáng tác…đều lấy định nghĩa gốc ở Điều lệ Hội Nhà văn Liên Xô khởi thảo từ năm 1934, rằng chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa vừa là phương pháp sáng tác, vừa là phương pháp phê bình. Tác giả Phương Lựu viết: “Làm gì có phương pháp chung cho khoa học và nghệ thuật… Rất tiếc là, ở nước ta từ đồng chí lãnh đạo đến nhà lí luận phê bình trong suốt nhiều thập kỷ không thấy rõ, mà cứ lặp lại sai sót này.” Hay quan niệm về “văn dĩ tải đạo” lâu nay cũng có những lầm lẫn, thường được dẫn chứng bằng câu thơ của Nguyễn Đình Chiểu: Chở bao nhiêu đạo thuyền không khẳm/Đâm mấy thằng gian bút chẳng tà. Trong công trình Tinh hoa lí luận văn học cổ điển Trung Quốc, Phương Lựu đã vạch ra sự lầm lẫn tai hại này: “Thật ra Văn dĩ tải đạo là một quan niệm tiêu cực về nội dung ‘đạo’ và sai lầm về phương pháp ‘chở’. Nó đã từ một phía khác, triệt để tách rời giữa nội dung và hình thức trong văn học. Nó chỉ là một đặc sản của Tống Nho, là sản phẩm của Chu Trình. Khổng Tử chưa hề nói như vậy. Chữ ‘văn’ ở đây là thuyết minh cho kinh kệ, nó không cần phản ánh sự thật và tác dụng thẩm mĩ; còn ‘đạo’ lại càng không phải là nhân đạo, đạo lí như nghĩa thông thường mà chính là giáo lí của Tống Nho duy tâm thoái hóa, phản nhân đạo.”

Về “Đức”. Chính nghĩa cử với nạn nhân chất da cam đã nói lên đức tính nhân bản trong con người ông. Hãy nghe lời tâm sự thật lòng của nhà văn, GS. Phong Lê, một người bạn lâu năm với ông: “…một cái hơn khác rất đáng nể trọng-đó là Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học anh nhận năm 2011, với một khoản tiền lớn anh biếu tặng toàn bộ Quỹ Chất độc da cam. Hẳn chẳng còn ai lạ gì tình cảnh chung của giới trí thức chúng ta, số rất đông chẳng ai được gọi là giàu, mà chỉ mong đủ ăn, nếu như con cái không là doanh nhân thành đạt. Tôi là thế, hình như anh cũng thế. Nhưng có một khoản tiền thưởng lớn anh lại dành hết cho việc thiện-đó mới là điều khiến tôi khâm phục, khẩu phục đến hai lần”(Phương Lựu, sự nghiệp khoa học, tấm lòng giáo sư, NXB Đại học Sư phạm 2016).

Còn “Khéo” thì sao? Tôi nghĩ người khéo đến đâu cũng trước hết phải thực lòng. Cái khéo của ông song hành chân thành, vui vẻ hòa đồng. Hơn 40 năm trên bục giảng, giáo sư có hàng nghìn học trò, nhiều người thành đạt, nổi tiếng, lúc nào họ cũng hướng về thầy với sự kính trọng, thân thương. Có thể kể tên như: nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm; nhà văn Ma Văn Kháng; nhà thơ Phạm Tiến Duật; đại tá, nhà báo quân đội Phạm Đình Trọng, nhà phê bình văn học Vương Trí Nhàn…Còn có chuyện này. Một hôm mấy học trò cưng(đều do thầy hướng dẫn TS) định mời thầy ra quán làm vại bia, thì thầy cười mà bảo rằng: Các cậu không biết chứ, tớ sướng nhất vẫn là cái thú ở nhà, ngồi vào bàn tổ chức các cuộc họp. Tớ kéo từ cụ Mác, Ăng-ghen, Lê-nin, Lỗ Tấn, Lê Quý Đôn, Ngô Thì Nhậm đến các cụ Hê-ghen, Kant, Freud…về họp, nghe các cụ phát biểu. Mà các cụ đã khiêm tốn lại rất vô tư nhá. Phát biểu xong là lặng lẽ về chỗ, không đòi hỏi phong bao phong bì bao giờ… Ông đã từ chối khéo không ra nhà hàng. Song cũng đúng là lâu nay ông lao động trí óc một cách say sưa nghiêm túc tại gia, lấy sách vở là niềm vui, trở thành một học giả có kiến thức đông tây kim cổ.

Một lần ông tâm sự xa xa với người viết bài này: “Cũng thú thật, mình còn một tẹo phần chìm của tảng băng nữa, để dành cho may mà lên được ‘đầu chín’ còn có chuyện nói thêm. Xin hãy tạm xem đây là những trang phụ lục không đến nỗi đơn điệu của một cuộc đời bình dị, không được tròn vạnh, thì cũng có dáng vẻ vuông vức riêng.” Đến hôm nay GS.Phương Lựu sắp bước vào tuổi 90. Nhân ngày Nhà giáo Việt Nam(20-11), xin chúc cho người thầy “đặc biệt” của văn học trường thọ, sống khỏe, sống vui!

PHẠM QUANG ĐẨU

https://vanvn.vn/nguoi-thay-dac-biet-gs-tskh-phuong-luu/