TỲ BÀ
.......
Tôi qua tim nàng vay du dương
Tôi mang lên lầu lên cung Thương
Tôi không bao giờ thôi yêu nàng
Tình tang tôi nghe như tình lang
Yêu nàng bao nhiêu trong lòng tôi
Yêu nàng bao nhiêu trên đôi môi
Đâu tìm Đào Nguyên cho xa xôi
Đào Nguyên trong lòng nàng đây thôi
Thu ôm muôn hồn chơi phiêu diêu
Sao tôi không màng kêu: em yêu
Trăng nay không nàng như trăng thiu
Đêm nay không nàng như đêm hiu
Buồn lưu cây đào tìm hơi xuân
Buồn sang cây tùng thăm đông quân
Ô! Hay buồn vương cây ngô đồng
Vàng rơi! vàng rơi: Thu mênh mông.
Diễn đàn lý luận
NGUYỄN NGỌC HƯNG VÀ NỖI ĐAU VƯỢT CẠN
NGUYỄN NGỌC HƯNG VÀ NỖI ĐAU VƯỢT CẠN
MAI THÀNH DŨNG.
“tôi không còn giống đồng loại quanh tôi đường trở lại ngày xưa giờ xa ngái có tiếng chim nào cho lá tôi mặc khải cuộc tình xanh huyền thoại… mấy thu rồi”
(Huyền thoại lá – Nguyễn Ngọc Hưng)
Những ngày cuối lớp 12, một bạn học tặng tôi tập thơ Từ khi có phượng. Bây giờ, bên cạnh tôi là tập Bài ca con dế lửa. Nhà thơ năm ấy cứ khiến tôi mò mẫm tìm quá khứ.
Tương lai – hiện tại – quá khứ
Tìm quá khứ cũng là tìm lại hình ảnh của quê hương:
tuổi thơ tôi xanh mướt rào râm bụt
đỏ dong riềng, trắng hoa mận hoa lê
Tất nhiên, không thể thiếu hình ảnh “mẹ”:
vãn mùa lá mẹ ơi, còn tất cả
ngực áo nhàu hoen vệt sữa hoa văn
Từ con đò, dòng sông, con chim lửa… đến mẹ, bà… giở bất kỳ trang sách nào của Bài ca con dế lửa cũng bắt gặp những hình ảnh quê hương quá đỗi bình dân ấy. Đó là quê hương tồn tại trong tâm thức của Hưng và của mỗi người Việt. Nhưng, về thi pháp học, đấy không chỉ đơn thuần là sự gom góp của những hình ảnh để tạo thành một không gian nghệ thuật đặc trưng. Nó được nâng tầm trở thành một lý thuyết nhận thức riêng biệt, xuyên suốt trong mỗi chủ đề, trong mỗi sự chiêm nghiệm:
đâu chỉ là một chấm nhỏ nhớ thương
mà tất cả vui buồn tôi ở đó
Xét về thời gian nghệ thuật, những hình ảnh quê hương dân giã được Hưng tái hiện không trong thời gian hiện tại, mà trong thời gian quá khứ. Nó như một cái gì đã mất và nhà thơ cố mường tượng, để rồi cứ hiện dài dài trong sự hồi tưởng. Này là nhớ một người nào đó:
người đi phương nảo phương nào
đêm còn ngả bóng chiêm bao qua hồn
này là nhớ mẹ:
hoa hồng ai nhận mẹ ơi
ngày yêu thương bỗng nghẹn lời yêu thương
Đố ai tìm được bài thơ nào của Hưng không có sự hồi tưởng.
Mới thấy, những gì trong thời gian hiện tại được Hưng miêu tả rất sơ sài, và chỉ là cái cớ để hướng suy tưởng về quá khứ. Hiện tại với Hưng là gì? Là gọn nhanh fastfood, là rộn rịp phố thị, là đầu xanh tóc đỏ, là trắc trở tình người… Đối diện với thực tại này, nhà thơ thấy rất bấp bênh. Hiện tại hoặc bão bùng:
vợ khóc chồng con khóc cha tầm tã
lệ mưa dầm ngập úng cả mùa thu
hoặc tình yêu dằn vặt:
dòng năm tháng mải miết trôi không đầu không cuối
ai còn chín nhớ mười thương hương cố lý mơ về
Bấp bênh trong cả rộn rã mùa xuân:
may hãy còn xuân còn chim én
thiết tha gom gởi nhớ thương về
thậm chí ngay cả lúc vô chùa:
áo cơm đâu phải chuyện đùa
hương đèn cúng phật cũng mua bằng tiền
Có khi, dân dã lại hiện lên cùng rộn rịp phố thị, thành một nỗi xa xót:
ngơ ngác tháng 3 chiều lưu lạc mắt cò
đồng lúa đã vuông vức lên lô lên tầng lên phố xá
xa xót như đánh rơi từ tiếng chim cô quả
nguồn xưa cội cũ không còn ổ lá có còn không
Hưng luôn phân biệt rõ ràng giữa hai không gian quê hương trong tâm thức - quê hương trong hiện tại như thế đấy!
Hiện tại là vậy. Còn tương lai thì sao? Cũng bấp bênh không kém:
đường đến xứ mơ rộng dài vô tưởng
em chỉ còn hai hốc mắt trống không
hay:
đời như sa mạc rộng dài
sức đâu ngựa già rong ruổi
Hiện tại - tương lai chỉ khiến anh và em và chúng ta mờ mịt mông lung trên đại lộ cuộc đời, chẳng biết hạnh phúc dừng chân ở cột mốc xanh rêu nào:
chúng mình đã đi quá xa để trở lại sâu đằm
đã tiến quá gần đến ranh giới của sinh sôi hủy diệt
Có người nói thơ Hưng đơn thuần là một sự cố gắng vượt lên nỗi đau thực tại. Nhưng, đâu đơn giản thế. Lúc con người tự nhủ mình hãy vượt qua nỗi đau thì cũng là lúc nỗi đau hiện hữu một cách rõ nhất. Với Hưng, đó là một cảm thức mất mát in hằn lên mỗi con chữ.
Cơ chế bảo vệ của tâm lý
Như vậy, có một sự đối lập giữa hiện tại – quá khứ, giữa quê hương trong tâm tưởng và quê hương trong thực tại. Trước những biến cố cuộc sống, ở tầng sâu vô thức, mỗi người đều có cơ chế tự bảo vệ. Hưng cảm thấy tương lai mơ hồ, hiện tại bấp bênh, thì tâm lý cũng có cơ chế bảo vệ cho riêng mình.
Cơ chế thứ nhất: Hưng rất ít nói về hiện tại. Tất cả những gì gọi là hạnh phúc đều được tái hiện trong hồi tưởng chứ không phải hiển hiện ngay trước mắt. Hiện tại luôn gắn với nỗi đau:
cuộc sống là lợi danh cơm áo
anh không muốn em về với gã bất bơ
Cơ chế thứ hai: khi nói về hiện tại, Hưng có xu hướng “vượt biên” không gian nghệ thuật. Cụ thể: thường bắt gặp nhà thơ trò chuyện với một người nào đó đang sinh sống ở nước ngoài.
Này là vượt biên qua Úc:
hình như phía em mùa đông đang rét mướt
những chú căng gu ru trốn biệt vào hang
Vượt biên qua Campuchia:
ở bên ấy đã mùa xuân chưa nhỉ
bốn mặt phố người mấy nẻo cô đơn
Mỗi lần “vượt biên”, Hưng luôn nhắn nhủ người phương xa không quên nguồn cội: :
cầu cho em không bèo bọt rác rều
không Tây hóa đến quên mình dân Việt
Tới đây, bạn có thể lý giải tại sao trong thơ Hưng xuất hiện nhiều hình ảnh "biển" đến thế.
Cơ chế bảo vệ thứ ba: niềm vui trong hiện tại phải gắn với cái gì đó lớn lao mang tính biểu tượng của dân tộc, là những đảo Lý, Hoàng – Trường Sa:
và cứ thế người theo sóng biển Đông ôm đảo chìm đảo nổi
chìm để lắng sâu
nổi để nâng tầm
Hay:
tháng hai nắng gió mặn mòi
ai về đảo Lý mà coi khao lề
Chỉ khi nói về những biểu tượng ấy, hoặc chỉ khi "vượt biên", Hưng mới không thấy bấp bênh, thoát ngoài ngục tù hiện tại. Chẳng cần là giới etle, bạn cũng nhận ra điều này, và nhận ra một cơ chế bảo vệ nữa: hồi tưởng về quá khứ.
Cảm thức mất mát
Bài ca con dế lửa là sự nhớ dài bất tận về quá khứ. Đâu cũng gặp nỗi nhớ. Vì quá khứ luôn gắn với thực tại nên nỗi nhớ không chỉ đơn thuần là sự nhớ bình thường, còn biểu hiện cho một sự phủ nhận hiện tại, tạo thành một cảm thức mất mát.
Bởi thế, thời gian hiện tại của Hưng thường là chiều và đêm:
mặt cuối ngày đâu chẳng nhọ nhem
mở to mắt chỉ thêm buồn bã
hoặc:
gió khuya hiu hắt thở dài
trăng vàng huyễn mộng gấu nhai mắt rồi
Thời gian trong mùa toàn là thu:
à ơi…chiếc lá tàn thu
ngoại về đất
mẹ cũng về với đất
hoặc đông: hạnh phúc mơ hồ như cánh bướm mùa đông
Nếu có nhắc về hạ hay xuân thì mùa cũng tàn mất rồi:
đang xanh biêng biếc cơ mà
lẽ nào chớp mắt đã hoa râm rồi
Chiều – đêm – thu – đông, những thời điểm gợi suy tưởng về quê hương - một thứ quê hương trong tâm thức. Những hình ảnh quê hương này xuất hiện quá quá nhiều, tôi không dẫn ra đây. Chỉ nói thêm: Hưng không chỉ nhớ mà còn kêu gọi mọi người hãy trở về quê hương, trở về nguồn cội của mình. Sự kêu gọi này được thể hiện ở nhiều hình thức, có khi là lời nhắn nhủ:
về nghe em, về với quê anh
san sát vườn cây san sát ngõ
hay:
ghen ngược cũng xong ghen ngang cũng được
về đi em ta chuốt thẳng thôi mà.
Thể hiện qua lời tự nhủ với chính mình:
không hoa lá cành che đậy nữa
ta về đối diện với ta thôi
ngày với mục đồng nghêu ngao hát
đêm cùng trăng gió nhẩn nha chơi
Hoặc nói lên cảm xúc của tôi với mọi người:
ba thập niên bốn phương trời lưu lạc
tôi vẫn hằng mơ một buổi quay về
Những cụm từ như “về thôi/về đi em/nhớ nghe em/giữ giùm tôi”… xuất hiện dày đặc. Tất cả thể hiện cho sự quyết tâm:
Không đi được thì lăn lê bò lết
đâu dễ gì quên nỗi một chốn quê
Vì sao có những lời kêu gọi này?
Chỉ có thể lý giải: đó là một cách để nhà thơ phủ nhận hiện tại và sống trong quê hương tâm thức. Quê hương trong tâm thức dù có đói nghèo cũng vẫn hơn hẳn hiện tại:
xơ xác cỡ nào quê hương cũng là chiếc nôi thơm thảo
đủ nồng nàn cho vạn dấu môi hôn
Ngoài bệnh tật, Hưng là người ít gắn bó với cha mình. Thế nhưng, lạ chưa, quê hương của Hưng lại có cả hình ảnh người cha, được miêu tả như thật:
ngày lại ngày qua tất bật
việc lớn nhỏ việc gần xa
cha bảo để cha làm hết
phần con gắng học con à
Và lạ chưa, nói nhiều về thu – đông – chiều – đêm như thế nhưng khi nói về quê hương trong tâm tưởng, thơ Hưng lại chứa đầy màu sắc với ba màu chủ đạo: vàng – xanh- tím:
đã mai vàng đã cúc vàng
đã lênh loang cải hoa tràn bãi xưa
hay:
thả tan mình trong ngan ngát hương thơm
ngang mồm ngậm cỏ xanh
mắt đăm đăm theo màu hoa tim tím
Lạ nữa: hiện tại thì chỉ có thu – đông còn quá khứ có cả xuân hạ:
mùa hạ ấy bỗng bừng lên như má hồng thanh nữ
râm ran tôi dàn giao hưởng ngàn ve dóng dả suốt đêm ngày
Cái gì đang diễn ra trong tâm lý Hưng?
Lại chỉ một cách giải thích:với Hưng, nỗi nhớ là một cách phủ nhận hiện tại. Từ đó quá khứ - quê hương được nâng lên tầm cao ngất, thành một miền cực lạc chứ không hẳn là quê hương như trong cuộc sống thực. Một lần, Hưng đã nhắn nhủ:
dấu yêu ơi, anh không lơ lửng nửa vời
và em cũng sống chân thành tận đáy
đành vẫn biết tất cả các dòng sông đều chảy
liệu đến muôn trùng có con sóng nào chạm cổ tích xa xăm
Đến nỗi, lắm lúc, Hưng dường thấy mình chứng ngộ Phật pháp:
người sống với người hay sống cùng cảm quan vô thường thực ảo
những gì giả hợp rốt rồi giả tan
Tất cả trạng huống tâm lý đều hướng về một miền cực lạc, một miền cổ tích xa xăm của riêng Hưng.
Trong sự hoài niệm ấy, Hưng thấy hiện tại luôn dằn vặt đau khổ:
tự xây ngục tự mở đường giải thoát
nhân loại loay hoay trong vòng xoáy chính mình.
Chỉ một chút bâng quơ thôi cũng khiến xui nhớ về quá khứ:
hình như có chiếc lá nào hạ cánh đâu đây
mỏng như rơi từ tháng 3 năm ngoái.
Đó là một nỗi nhớ nhức nhối:
hoa hồng ai nhận mẹ ơi
ngày yêu thương bỗng nghẹn lời yêu thương.
Nhớ đến tê buốt não nề:
giọt buồn ru giọt tái tê
giọt đau giọt buốt não nề gọi nhau.
Nhớ đến mộng du:
người đi phương nảo phương nào
đêm còn ngả bóng chiêm bao qua hồn.
Có khi đối diện với bức tường, để thấy cuộc đời ngột ngạt này là: bi kịch không tiếng khóc/hài kịch không tiếng cười. Để rồi những chia ly trong đời diễn ra như một sự hiển nhiên:
đâu phải bất ngờ đột xuất
người đi như thể đã lập trình
sao lòng cứ chơi vơi hụt hẫng
đâu đó vừa sạt một góc hành tinh.
Còn lời nào đớn đau hơn khi nói với mẹ:
với cõi đời này con đã trắng tay
trắng tay khổ trắng tay buồn…
Sự đớn đau của vượt cạn
Kết luận: quê hương trong thơ Hưng không chỉ đơn thuần một sự miêu tả, mà là biểu hiện của một trạng huống phủ nhận hiện tại quay về với quá khứ, quay về quê hương tâm thức. Trạng thái tâm lý này xuất hiện dày đặc biểu thị điều gì? Phải chăng biểu hiện của một bản năng chết (Ethos).
Điều này chỉ là sự suy đoán qua thơ thôi, nhưng đã có lần, Hưng tâm sự: “anh đã từng giấu dao/ thuốc ngủ ở đầu giường và định tự tử ấy.”
Hàn Mặc Tử khi đau đã gào thét âm ỉ. Có lẽ Tử nghe kể lại đường đời của Hưng thì cũng chậc lưỡi mà cười xòa. Mặc Tử đã chết. Hưng thì còn sống. Một mặc cảm thoái lui trước thực tại vẫn có trong vô thức của Hưng, ít nhất thể hiện qua thơ. Hoặc ít nhất trong ý thức, Hưng cảm thấy mình trơ trọi lạc lõng trong cõi đời, như một khổ thơ anh viết:
tôi không còn giống đồng loại quanh tôi
đường trở lại ngày xưa giờ xa ngái
có tiếng chim nào cho lá tôi mặc khải
cuộc tình xanh huyền thoại mấy thu rồi
Nhưng. Những gì diễn ra là hình ảnh quê hương tươi đẹp cùng nỗi nhớ khôn nguôi. Đọc thơ Hưng ta vẫn thấy khát vọng sống trường tồn. Và đặc biệt, những tựa đề tập thơ đều gợi cảm giác ấm nóng của một gam màu đỏ chói. Ấy là sự vật lộn của ý thức với vô thức, của bản năng sống với bản năng chết. Ấy là sự dằn co nằm trong tâm lý của con người. Thơ Hưng không tuyên huấn cho khát vọng sống như nhiều vị đã nói, nhưng chắc chắn một điều, nỗi đau từ sự vật lộn - dằn co ấy là nỗi đau của vượt cạn.
Lúc đọc tập thơ Từ khi có phượng, chưa xa trường lớp tôi đã thấy nhớ trường lớp. Giờ đọc Bài ca con dế lửa, tôi lại nhớ dằng dặc quá khứ. Đó là quà tặng của Hưng dành cho tôi, cho mọi người, bởi tôi và mọi người ai cũng cần một chốn để quay về.
Sinh ngày 24.3.1916 (tức ngày 21.2. năm Bính Thìn)
Tại quê ngoại ở xã Phước Lộc, nay là xã Tịnh Sơn, huyện Sơn Tịnh.
Ông lớn lên và sống chủ yếu tại quê nội ở thị trấn Thu Xà, thuộc xã Nghĩa Hòa, huyện Tư Nghĩa, tỉnh Quảng Ngãi. Đó là một thị trấn cổ, có nhiều Hoa kiều đến sinh cơ lập nghiệp. Nhờ giao thông thuận tiện, có sông lớn, gần cửa biển, nên Thu Xà đã từng có thời kỳ rất sầm uất, buôn bán thịnh vượng, nhưng đã dần sa sút từ khi chiến tranh thế giới lần thứ hai nổ ra.
