TRUYỆN NGẮN HỒ LOAN - THỦ PHÁP TRỘN GIỌNG GIỮA NGƯỜI KỂ VÀ NHÂN VẬT - Tiểu luận MAI BÁ ẤN

NGUỒN: Vanvn- Cập nhật ngày: 20 Tháng 12, 2025 lúc 06:47

Như có lần chúng tôi đã nhận định: “Truyện của Hồ Loan cái nào cũng nhỏ nhỏ, xinh xinh, không quá bề bộn hiện thực… Mỗi truyện cứ như một tứ thơ”. Và có lẽ, vì Hồ Loan cũng là một người làm thơ nên đôi lúc cảm xúc cao trào, tác giả đã nhập thân vào nhân vật, làm thành một sự “trộn giọng” rất tự nhiên.

Gần 50 truyện của Hồ Loan trong ba tập truyện (Như giọt chuông ngân – 2022, Hài mặt quỷ – 2023, Bay lên cánh diều – 2024), thủ pháp này được sử dụng thường xuyên trong quá trình dựng truyện bằng phương thức trộn giọng giữa người kể chuyện (có khi đóng vai nhân vật dẫn chuyện) với nhân vật và cách thức trộn giọng giữa đối thoại, độc thoại với nhập thoại, làm nên một nét mới trong bút pháp Hồ Loan.

Nhà phê bình Mai Bá Ấn (Tác giả bài viết)

1. Trộn giọng giữa người kể chuyện và nhân vật

Thủ pháp trộn giọng này được chia thành ba dạng: Từ người kể chuyện (dẫn chuyện) sang nhân vật; từ nhân vật sang người kể chuyện (dẫn chuyện) và trộn giọng liên hoàn giữa người kể chuyện (dẫn chuyện) và nhân vật.

Trộn giọng từ người kể chuyện (dẫn chuyện) sang nhân vật

Ở dạng này, khi tác giả đang thực hiện vai trò của người kể chuyện thì chuyển giọng sang nhân vật bằng những câu đối thoại nằm chung trong mạch chuyện mà không tách xuống gạch đầu dòng để nhân vật đối thoại như thường thấy. Ở truyện “Sót lại nụ cười”, người kể đã nhập vai cả hai nhân vật trong truyện để thốt lên những dòng đối thoại của họ (Trong bài, xin tạm in nghiêng những dòng đối thoại ấy): “Bà réo thằng Bụi, cái thằng chết dịch mi ra coi em ở đâu tao cái. Thằng Bụi, con trai bà, vẫn đang trong cơn ngái rượu nói vọng ra, chắc hắn ỉa vất đâu ngoài nớ. Bà lại gọi vọng ra: Mót ơi bớ Mót”. Rồi nhập vai người mẹ dẫn chuyện để đối thoại cùng hai nhân vật khi cả hai vừa về đến nhà trong “Xuân về trên đỉnh sương giăng”: “Mẹ đón anh và Mai với chiếc mũ len hờ mái đầu, áo khoác mỏng, đôi dép Lào mòn vẹt. Mệt không con, bà siết tay Mai thân thiết, mau ra rửa tay rồi vào ăn cơm, cơm mẹ nấu sẵn chờ tụi con nãy giờ”.

Cũng có khi một nhân vật đóng vai người dẫn chuyện trộn giọng cùng nhân vật trong truyện: “Có lũ trai rồ xe đi qua, chầm chậm nhìn hai đứa, rồi buông một tràng cười khả ố, xong phóng xe vù đi. Mình về thôi, Du đề nghị. Về gì chứ mới hơn 9 giờ mà! Nhưng ở quê vậy là khuya lắm rồi, về kẻo mẹ đợi” (Bay giữa cánh đồng). Bên cạnh việc trộn giọng từ kể sang đối thoại của nhân vật, nhiều khi người kể chính thức nhập vai vào nhân vật để nhân vật tự độc thoại với chính mình, chứ hoàn toàn không nói với ai: “Thị đóng cửa, cố dỗ dành giấc ngủ (…) Thị ngọ nguậy mắt hồi lâu, mắt vẫn cứ thao láo. Tiếng lộc cộc của mấy quân mã pháo thưa dần, chắc thua rồi, thị tự nhủ” (Mười sáu phẩy bốn). Nâng lên một cấp, người kể lại nhập vai vào nhiều nhân vật để nói hộ lời độc thoại của từng nhân vật. Ở đây là trộn giọng giữa người kể chuyện với nhân vật “nàng” và cả với nhân vật “người chồng sau” của “người mẹ rắc rối của nàng”. Mỗi người tự nói với chính mình, không để cho người khác nghe: “Chiếc xe lăn bánh qua những quãng hẹp, để tới một nơi có view đẹp nhất, nàng bảo thế. Người đàn ông nhìn vực thẳm hun hút những lùm cây dại phía trước, lòng thầm nhủ, quãng đường này, chỉ cần sa chân thôi, thật khó để lại dấu vết” (Lũng gió)…

Trộn giọng từ nhân vật sang người kể chuyện (dẫn chuyện)

Ngược lại với quá trình chuyển giọng từ người kể sang nhân vật là quá trình chuyển giọng từ nhân vật sang người kể. Nghĩa là nhân vật đang độc thoại hoặc đối thoại lại trộn giọng của người kể chuyện vào mà cũng không xuống dòng như thường thấy. Đây là sự trộn giọng từ độc thoại của nhân vật “ông lão coi chùa” sang người kể: “…nay đâu phải rằm, mồng một. Mà rằm, mồng một cũng đâu có đông như thế. Chắc lại có đoàn làm phim nào về ghi hình. Cái đó thì lão quen quá…” (Nắng nơi đỉnh tháp). Nhân vật “người bà” đang nói một cách gắt gỏng “gạt phắt đi” lại chuyển sang người kể bằng một giọng khách quan để câu chuyện tiếp tục diễn ra: “Bà gạt phắt đi, cái thứ cháu ngoại ỉa đầu mả, cho làm chi phí ra. Mẹ nó chưng hửng ngậm ngùi” (Yêu thương cất lời). Đang giọng nói “khe khẽ” của người cha với con và tiếng đáp lời đồng loạt của hai đứa con, giọng của nhân vật và nhân vật dẫn chuyện (tôi) trộn lẫn cùng nhau: “Ba nói khe khẽ, đứa nào đi hái nấm với ba không? Ô, con đi, con đi. Tôi với anh hai cùng hét lên rồi tung mền xuống giường” (Dị bản).

Còn đây là giọng của nhân vật dẫn chuyện (người con) trộn chung vào lời thoại của hai nhân vật (người cha và người mẹ) trong một bữa ăn của một gia đình lâu ngày đoàn tụ: cha thì vừa “gắp cho con thật nhiều” vừa “bảo”, còn mẹ thì “chì chiết bảo”; sau đó chuyển hẳn giọng sang cho nhân vật dẫn chuyện (người con): “Cha gắp cho con thật nhiều, bảo ăn cho mau lớn. Mẹ chì chiết, bảo không có mấy đĩa thức ăn của ông con tôi không lớn nổi chắc! Cha cười xả lả, nói qua chuyện khác, hỏi con học lớp mấy rồi” (Đi qua ngày gió lặng). Khi lại trộn giọng đang độc thoại từ nhân vật sang người kể chuyện. Nhân vật “nàng” đang độc thoại: “Chiều nay nắng tắt muộn, và anh cũng không gọi đến. Nghĩa là ngày đã dài thêm rất nhiều” liền lập tức chuyển sang người kể chuyện: “Từ sườn tây của dãy núi, vài chóp mây ngũ sắc lượn lờ (…). Nàng chưa từng nhìn thấy những đám mây lạ lùng thế” (Lũng gió)…

Trộn giọng liên hoàn giữa người kể chuyện (dẫn chuyện) và nhân vật

Không dừng lại ở việc chỉ chuyển giọng từ người kể sang nhân vật, từ nhân vật sang người kể hoặc người dẫn chuyện, Hồ Loan còn nâng lên một bậc nữa là sử dụng thủ pháp liên hoàn khi trộn giọng. Nghĩa là từ người kể sang nhân vật, rồi từ nhân vật chuyển lại cho người kể, và tiếp tục liên hoàn như thế, làm cho mạch chuyện trôi đi, cuốn người đọc theo dòng chảy miên man của sự đa dạng trong ngữ điệu kể. Cả tác giả, nhân vật dẫn truyện đến các nhân vật đều là dân Quảng Nam, nên đây là một đoạn trộn giọng rặt ri đất Quảng không thể lẫn vào đâu: “Lần đó, hai mẹ con đói thuốc. Mót qua nhà hàng xóm xin, Bà Hòe ngồi chờ. Chỉ mấy bước chân mà sao hắn đi lâu kinh. Dầu trong đèn đã vơi phân nửa (…). Ủa mà sao lâu kinh, cái con ni thiệt” (Sót lại nụ cười). Còn đây là giọng kể của tác giả trộn giọng đối thoại của nhân vật (ông Bốn Tùng), sau đó lại trở về giọng của người kể. Họ cùng cất lên giọng nói mơ hồ như được thốt ra từ trong vô thức, miên man, thầm thì trong một giấc mơ vừa như độc thoại vừa như đối thoại: “Trong một trận cảm mạo đến chí chết, giấc mơ ấy lại về hãi hùng. Lần này ông nhìn rõ mặt cô gái. Trời ơi, là Thu. Thu – cô bé hàng xóm xinh đẹp, cùng trang lứa với ông thời thanh niên. Nhưng Thu đã chết lâu rồi” (Ba ông già ở Vũng Lấm) …

2. Trộn giọng giữa đối thoại, độc thoại và nhập thoại

Các tác phẩm của Hồ Loan

Ở cách thức này, Hồ Loan thực hiện cả ba cách: Trộn giọng từ đối thoại sang độc thoại và ngược lại cùng cách thức nhập thoại không ranh giới giữa người kể chuyện (dẫn truyện) với nhân vật.

Trộn giọng từ đối thoại sang độc thoại và ngược lại

Trong thủ pháp trộn giọng, Hồ Loan nhập vai nhân vật và trộn giọng bằng nhiều cách thức. Khi thì chuyển từ đối thoại sang độc thoại khi thì hoàn toàn ngược lại. Đầu tiên là câu hỏi đối thoại được gạch đầu dòng hẳn hoi của nhân vật “bà lão”: “- Cô tìm ai?” sang giọng người kể: “Hơi gắt gỏng pha lẫn dò xét, tay bà di di cây gậy trên nền đá lát đường như ngầm bảo”; rồi sau đó, để nhân vật “bà lão” tự độc thoại với chính mình mà cũng là dòng suy tư của người kể chuyện nên không gạch đầu dòng mà nằm chung trong trường suy tưởng: “không dễ lừa già này đâu nhé! Khôn hồn thì xéo đi kẻo lại trách chiếc gậy vô tình” (Có phải bên kia là mùa xuân).

Bên cạnh thủ pháp nhập vai, trộn giọng từ đối thoại sang độc thoại, thủ pháp trộn giọng từ độc thoại sang đối thoại cũng được thường xuyên sử dụng. Từ giọng vừa độc thoại vừa đối thoại của nhân vật Nhiên trong vai người dẫn truyện, chuyển sang giọng của nhân vật người mẹ với cái “chậc lưỡi” bằng đối thoại: “Ba bỏ đi biệt xứ để lại đống nợ mẹ gánh còng lưng. Nhiên ức, bảo mẹ ly dị quách cho rồi, chưa thấy người đàn ông nào bệ rạc như ba. Mẹ chậc lưỡi, cái số mẹ nó rứa, chắc nợ ổng kiếp trước”. Sau khi nhập vai, trộn giọng từ nhân vật dẫn chuyện sang nhân vật, Hồ Loan lại tiếp tục chuyển giọng từ người kể chuyện (là mình): “Nhiên dỗi, chẳng lẽ cứ gây họa cho người khác gánh rồi bảo cái số phải vậy” sang độc thoại của nhân vật dẫn chuyện (là Nhiên): “Cái số nào mà ngang ngược quá!” (Chim bay về núi) …

Nhà văn Hồ Loan

Nhập thoại giữa người kể chuyện (dẫn chuyện) và nhân vật truyện

Đã dùng các thủ pháp trộn giọng thì nhất định, tác giả (người kể chuyện) phải nhập thân vào nhân vật của mình. Nhân vật đó có khi đóng vai người dẫn chuyện thay mình nhưng cũng chính là mình. Đoạn kể này của “Ông lão nhặt rác” dường như không còn phân biệt đâu là giọng người kể và đâu là giọng của nhân vật: “Này là vỏ lon, chai nhựa, này là túi ni lông, này là vỏ trái cây và cọng rau úa… Sao người ta lại cho cả vào một bao, rồi vứt thẳng thừng vậy” (Điều tử tế còn lại). Và trong đoạn văn nhuốm màu triết lý dưới đây, rõ ràng, người đọc rất khó phân biệt rạch ròi đâu là giọng của người kể chuyện (tác giả), đâu là giọng của người dẫn chuyện (Quyên) và đâu là giọng của nhân vật (người mẹ). Nó tan hòa vào nhau để miên man trong mạch chuyện vừa là đối thoại vừa là độc thoại:

“Mẹ bảo với dì:

– Trong tác phẩm văn học, thân phận người phụ nữ không những chịu sự sắp đặt của mệnh trời, sự nghiệt ngã của chế độ xã hội, mà ở đó còn bị phụ thuộc vào lương tâm của người cầm bút.

Là tác phẩm của Chúa, em đừng ngoan ngoãn nghe theo sự sắp đặt của người. Tự mình hãy vẽ nên những gam màu lung linh tươi mới.

Hãy là một tay họa sĩ tài ba cho chính bức tranh đời mình, biết không.

Là mẹ tôi dạy thế, nhưng dì vẫn chưa vực dậy được sau cơn bão đời cay nghiệt…” (Những ngày đi qua nhau) …

Lợi thế của sự nhập thân, trộn giọng này giúp cho dòng chảy câu chuyện tiếp nối liên tục, dòng chảy nội tâm không bị đứt quãng bởi những lời thoại, tác giả không phải tốn công và thao tác lặp đi lặp lại khi miêu tả trạng thái nhân vật trước hoặc sau câu đối thoại được gạch đầu dòng.

***

Trong bối cảnh văn xuôi chuyển từ phương thức xây dựng nhân vật điển hình, tính cách điển hình trong hoàn cảnh điển hình thông qua nhân vật chính và nhân vật trung tâm sang những mảnh vỡ số phận với những nhân vật không trọn vẹn bằng các nhân vật phái sinh và nhân vật đồng đẳng, thì nhập vai, trộn giọng là một thủ pháp được nhiều tác giả đương đại sử dụng. Điều này khẳng định vai trò chủ thể của người kể chuyện. Vì suy cho cùng, mọi nhân vật, từ phản diện đến chính diện đều là con đẻ của tác giả. Mọi sự thành bại trong khắc họa tính cá biệt của từng số phận nhân vật đều thông qua tài năng của tác giả. Tất nhiên, với một cây bút mới, chưa đủ bề dày về vốn sống và vốn văn hóa, mọi khởi đầu đều mang tính hai mặt, có thành công tất cũng có hạn chế khi quá trình nhập vai, trộn giọng chưa đạt tới độ nhuần nhuyễn thể hiện trong một số truyện của mình. Đó là những truyện mà cách khắc họa tính cách chưa đủ để làm rõ số phận nhân vật, quá trình phát triển của truyện chưa thật sự hợp lý cho ý đồ kết thúc truyện đưa ra. Với cái nhìn như vậy, ta có thể nói, cây bút nữ trẻ Hồ Loan, bước đầu đã xác lập được giọng kể đặc trưng trong cách dựng truyện của mình.

MAI BÁ ẤN