NGÔ VĂN PHÚ HỎI CHUYỆN TẾ HANH VỀ BÍCH KHÊ

Ngô Văn Phú: Thưa anh Tế Hanh, trong phong trào Thơ Mới, tỉnh Quảng Ngãi quê hương anh có ba nhà thơ. Khá lừng danh, đó là Bích Khê, Nguyễn Vỹ và anh. Các anh thời đó có quen nhau không?

Tế Hanh: Ngô Văn Phú nói đúng. Mình, Bích Khê và Nguyễn Vỹ đúng là đồng hương thật. Ở Quảng Ngãi tính từ Bắc vào Nam có ba con sông đều tên Trà: Trà Bồng, Trà Khúc và Trà Câu. Quê mình ở bên sông Trà Bồng, Bích Khê ở Trà Khúc, còn Nguyễn Vỹ ở Trà Câu. Nguyễn Vỹ nhiều tuổi hơn, ông sinh năm 1911. Bích Khê sinh năm 1916, mất năm 1946, nếu còn thì năm nay Bích Khê vừa tròn 80 tuổi.

Ngô Văn Phú: Xin anh cho vài lời về thơ Nguyễn Vỹ và thơ Bích Khê.

Tế Hanh: Trong thời kỳ phong trào Thơ Mới, Nguyễn Vỹ làm thơ rồi ra Hà Nội làm báo. Sau này ông vào Nam. Thơ của ông lạ, ảnh hưởng thơ Pháp rất rõ. Ông cũng mang những tiếng nói mới vào phong trào Thơ Mới. Trong thời kỳ 1936 - 1945, mình và Nguyễn Vỹ chưa hề gặp nhau. Mình chỉ được đọc thơ ông trên báo, cũng rất phục. Nhưng thơ Nguyễn Vỹ, cho đến nay, để người đọc nhớ được là bài Sương rơi và bài Gửi Trương Tửu, hai bài ấy quả là hay thật, độc đáo thật.

Ngô Văn Phú: Còn về Bích Khê?

Tế Hanh: Mình cũng chưa hề gặp Bích Khê bao giờ từ hồi ông nổi tiếng, cho đến lúc ông mất. Nhưng hai người chúng mình đều mến phục nhau. Thơ Bích Khê bắt đầu từ thơ Đường luật sau chuyển dần sang Thơ Mới. Mình đọc thơ mới của Bích Khê có cảm nhận, ông ảnh hưởng khá sâu đậm thơ Baudelaire và Mallarmé. Xa hơn nữa có chút gì đó của nhà thơ Mỹ Edgar Poe. Chế Lan Viên, Hàn Mặc Tử với Bích Khê thân nhau hơn. Họ ở trường phái thơ “Loạn”, như thời ấy người ta thường gọi, thiên về tìm tòi. Hàn Mặc Tử còn viết lời tựa Tinh Huyết của Bích Khê. Chế Lan Viên thì sau này lại viết lời tựa cho tập Thơ Bích Khê do Sở Văn hóa - Thông tin Nghĩa Bình xuất bản. Còn mình, trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp mới gặp bà Lê Thị Ngọc Sương là chị của Bích Khê. Trong lần gặp gỡ ấy, bà Sương có nói: Bích Khê trước khi chết có nói với bà rằng rất tiếc chưa gặp được Tế Hanh. Mình cũng nói với bà: “Tôi cũng rất tiếc chua gǎp duợc Bích Khê”.

Ngô Văn Phú: Nghe nói quê Bích Khê đẹp lắm phải không anh?

Tế Hanh: Đúng. Bích Khê là người vùng Sơn Mỹ, nơi có cuộc tàn sát của lính Mỹ thời chiến tranh đó. Bích Khê quê ở Sơn Tịnh, có Mỹ Khê là một thắng cảnh du lịch, là nơi nghỉ mát, con gái cũng rất đẹp, nhưng mình chưa gặp cô nào (cười). Vùng quê ấy vừa có nhiều người hoạt động cách mạng khá nổi tiếng, lại rất tài hoa. Đánh cờ, đánh đờn đều giỏi. Nơi Bích Khê sinh sống lại có Thu Xà, như kiểu phố Hội An của Quảng Nam, con gái người Hoa và lai Hoa - Việt nhiều, đẹp. Có lẽ thơ Bích Khê thiên về cái đẹp và những vẻ đẹp lõa thể ông thường nhắc đến trong thơ là vì thế. Nhưng thơ ông dù có nói đến thân xác cụ thể, thường cũng là mê cái đẹp của Trời Đất phú cho con người mà thôi, chứ không khiến cho người ta có những ấn tượng về nhục cảm. Điều này thơ phương Tây cũng đã viết đã tả nhiều rôi.

Ngô Văn Phú: Xin anh nói kỹ thêm về thơ Bích Khê?

Tế Hanh: Bích Khê là người có học, thơ ông sang trọng, trí tuệ. Nhưng nhiều khi đưa vào thơ những hình ảnh còn mang nhiều dấu ấn của thơ Pháp. Công bằng mà nói, nhiều bài nhiều câu đọc còn thấy sượng. Nhưng câu thơ thì nhiều câu thật là hay, thật tuyệt diệu. Ví dụ câu: Ô! Hay buồn vương cây ngô đồng/ Vàng rơi! Vàng rơi: Thu mênh mông.

Ngô Văn Phú: Hai câu này đuợc Hoài Thanh bình trong Thi nhân Việt Nam 1932 - 1941, coi là những câu thơ hay nhất trong thơ Việt Nam!

Tế Hanh: Đúng thế! Ở quê mình cây ngô đồng rất nhiều. Ngô đồng cây rất lớn, bóng trùm cả đường đi. Thơ Đường có câu: Ngô đồng nhất diệp lạc/ Thiên hạ cộng tri thu, quả là thế. Mình nhớ cứ khoảng mùa thu lá ngô đồng bay vàng cả phố xá. Rất gợi cảm. Bây giờ về quê thấy người ta đã chặt hết cả. Thật là buồn.

Ngồi lặng một lúc, Tế Hanh trầm ngâm nói tiếp:

Bích Khê có một vị trí riêng trong Phong trào Thơ Mới. Đọc lại ông, mới thấy sự tìm tòi, chất trí tuệ. Nhưng ông đã đem vào bản sắc thơ mình, trong cái mới, tính hiện đại, cái hồn Việt Nam. Bài Tranh lõa thể cũng là một bài hay. Những câu này thì ai cũng nhớ, cũng thích:

Dáng tầm xuân uốn trong tranh Tố nữ,

Ô tiên nương! Nàng lại ngự nơi nầy?

Nàng ô mô? Xiêm áo bỏ đâu đây?

Đến triển lãm cả tấm thân kiều diễm.

Nàng là tuyết hay da nàng tuyết điểm?

Nàng là hương hay nhan sắc lên hương?

Mắt ngời châu rung ánh sóng nghê thuàng;

Lệ tích lại sắp tuôn hàng đũa ngọc.

Đêm u huyền ngủ mơ trên mái tóc.

Vài chút trăng say đọng ở làn môi.

Chế Lan Viên lúc sinh thời cũng hay nhắc hai câu thơ của Bích Khê viết về thôn Vỹ Dạ. Đó là hai câu lục bát: Vỹ Dạ thôn, Vỹ Dạ thôn/ Biếc che cần trúc, không buồn mà say. Mình không rõ ở bài nào...

Ngô Văn Phú: Nghiên cứu thơ Hàn Mặc Tử và thơ Bích Khê thì hai người đều từ thơ Đường luật đều tiến vụt sang Thơ Mới. Nhưng hai phong cách tìm tòi mà cũng rất khác nhau, mà đều sáng tạo cả!

Tế Hanh: Đúng đấy. Nhưng mà ngay từ lúc còn viết thơ Đường luật, thơ cổ, lối suy nghĩ của họ cũng đã khác, đã báo hiệu sự chuyển biến của họ rồi. Ví dụ câu thơ Đường luật của Hàn Mặc Tử:

Vội vàng cánh nhạn bay đi trớt,

Hiu hắt hơi may thoảng lại rồi...

Nằm gắng đã không thành mộng được

Ngô Vǎn Phú: Bích Khê cūng có những câu Đường luật mà hồn thì đã là Thơ Mới, chẳng hạn:

  Cheo leo lắc lẻo đèo treo quán

Róc rách đìu hiu nước xuống ghềnh

            Gió thốc rừng mai bông dã dượi

Mây thêu làn nắng chỉ mong manh!

Đó là tính hiện đại và tính truyền thống, bao giờ cūng song song trên đường đổi mới của thi ca, có phải thế không anh?

            Tế Hanh: Đúng! Đúng là như thế!

                                                                                              - Ngô Văn Phú thực hiện, 1996.

                       (In trong cuốn: Tinh hoa, thơ Bích Khê, Nxb Hội Nhà văn, 1997)